نمودار استخوان ماهی(Fishbone Diagram)، چیست؟
این تکنیک که به نمودار استخوان ماهی(Fishbone Diagram) نیز شناخته شده است، ابزاری است کارآمد برای حل مشکل یا مسئله که برای اولین بار توسط کائورو ایشیکاوا دانشمند ژاپنی مشهور حوزه مدیریت کنترل کیفیت مطرح شد. مطابق این نمودار مشکلات بصورت «مسئله»، مطرح شده و برروی نموداری مانند استخوان ماهی نوشته می شوند. این نمودار بیشتر به این علت ساخته شد تا انواع علت‌های کوچک و بزرگی که دست به دست یکدیگر داده و یک “مشکل” یا “مسئله” را به‌وجود می‌آورند، دیده شده و رفع شوند.
مساله چیست؟
اگر بخواهیم تعریفی برای «مساله» ارائه کنیم، باید عنوان کنیم مساله می‌تواند تفاوت بین وضعیت موجود (یا واقعی) و وضعیت مطلوب (یا ایده‌آل)، تلقی شود. اگر به مسئله به عنوان «مشکل»، یاد کنیم، این تفکر موجب ایجاد گره و توقف سازمان خواهد شد. اما اگر به موضوع به عنوان «مسئله»، نگاه شود، می‌تواند به عنوان فرصتی برای بهبود سازمان باشد.
در حقیقت پیش از ترسیم مشکل و یافتن راه حل برای آن، این نکته حائز اهمیت است که برای موفقیت، بهتر است به «مشکل» به شکل «مسئاله» نگاه شود. بنابراین اگر به موضوع به شکل فرصتی برای بهبود وضعیت نگاه شود، آنگاه در دل هر مساله یک «هدیه» وجود دارد که برای ما به عنوان «فرصت» تلقی می شود. با این رویکرد، دیگر می توان به «مشکل» را به عنوان «مساله/فرصت» دید. همین رویکرد، موجب پدید آمدن این نگرش می شود که مسائل، فرصت‌هایی برای بهبود وضعیت و ایجاد نوآوری هستند.
چرا روش استخوان ماهی؟
این روش یا دیاگرام یکی از چندین روش شناخته شده و کاربردی «حل مسئاله» است که به این علت که از یک خط اصلی افقی و چند خط شیب‌دار کوچک‌تر ترسیم شده، به استخوان ماهی تشبیه شده است. البته بدیهی است که در هنگام کاربرد و ترسیم این نمودار، به شکل کامل و تمیز به شکل استخوان ماهی در نخواهد آمد اما بسیار به آن شبیه خواهد بود.
ایشیکاوا در کتاب راهنمای کنترل کیفیت (Guide to Quality Control) برای اولین بار نمودار استخوان ماهی را معرفی کرد اما خود او معتقد است این نمودار را در سال ۱۹۴۳ قبلا با نام «نمودار علت و معلول(CE)»، معرفی کرده است. سی.ایی مخفف عبارت «علت و تاثیر(Cause & Effect)»، است. در مبحث کنترل کیفیت، این مفهوم با نام «نمودار ایشیکاوا» نیز شناخته می شود.
کارکرد روش استخوان ماهی
نمودار استخوان ماهی برای حل یک «مشکل» و طرح آن به صورت «مسئله» به صورت رسم یک خط اصلی افقی آغاز می شود. سمت چپ این خط، دم ماهی و سمت راست آن سر ماهی است. روی سرماهی «مسئله اصلی» نوشته شده و روی خط اصلی افقی، خط های موربی به شکل استخوان های ماهی کشیده شده و روی هر استخوان، علت‌های بروز این مشکل یا مسئله، نوشته می شود. در حقیقت استخوان اصلی و استخوانهای فرعی، علت(Causes)، ستند و سر ماهی، اثر این علل(Effect)، است.
طبیعی است که ممکن است علل اصلی، هر کدام عللی فرعی داشته باشند که همه آنها هم باید نوشته شوند یعنی استخوانها می توانند ریزتر شوند. البته اینکه برخی معتقدند زوایای برخی از استخوانه تیز تر و یا برخی باید به سرماهی نزدیکتر باشند، تفاوتی در اصل مسئاله نخواهد کرد. علل باید یک به یک حل شده و برداشته شوند. ابتدا علل ریز و بعد استخوانها و نهایتا ستون فقرات ماهی و حل مشکل حل می شوند.
مزایای روش استخوان ماهی
استفاده از این روش حل مسئله، علیرغم کارایی ساده ای که دارد، کاربردها و مزایای فراوانی دارد که در این درس به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد:
- نمایش تمام زیر علت ها و علل اصلی.
- استفاده از طوفان فکری.
- سطح بندی و لول بندی علت ها.
- از نتیجه‌گیری سریع(Jumping to the Conclusion)، جلوگیری می شود.
- تقویت تفکر سیستماتیک.
- توسعه تفکر نگاه به مشکل به عنوان مسئله.
- ایجاد چارچوب برای مبحث حل مسئله.
- ابزاری مفید برای بهبود مهارت ارائه.
- ایجاد محیطی برای استدلال و دیالکتیک.
