در این درس، قصد داریم با پدیده سوگیری شناختی (Cognitive Bias) ، عوامل پیدایش آن و تأثیراتی که بر زندگی و کسب و کار می‌گذارد، آشنا شویم و روشهای مقابله با آن را معرفی نماییم. پس تا پایان با هم همراه باشیم.
سوگیری شناختی چیست؟
سوگیری شناختی (Cognitive Bias) یک اصطلاح کلی است که به تمایل انسانها به تفکر و تصمیم‌گیری به شیوه‌ای خاص اشاره دارد که ممکن است منجر به ایجاد خطاهای سیستماتیک در قضاوت و تصمیم‌گیری شود.
با اینکه ما انسانها دوست داریم خودمان را موجوداتی منطقی بدانیم که پیش از هر نوع تصمیم‌گیری، همه اطلاعات لازم را پردازش می‌کنند، اما باید گفت همیشه این اتفاق رخ نمی‌دهد. مغز ما برای کارآمدتر بودن، بیش از آنچه که تصور می‌کنیم به میانبرهای ذهنی برگرفته از تجربیات و باورهای ما متکی است و تقریباً همه افراد به درجات متفاوتی، مستعد سوگیری شناختی هستند.
عوامل پیدایش سوگیری شناختی چیست؟
پیش از پرداختن به تأثیر سوگیری شناختی در زندگی افراد و کسب و کار آنها، بهتر است دلایل بروز این فرآیند را بررسی کنیم. برخی از مهم‌ترین دلایل سوگیری شناختی عبارت‌اند از:
توانایی محدود شناختی
ذهن ما توانایی محدودی برای ذخیره، پردازش و یادآوری اطلاعات دارد. این محدودیت موجب می‌شود که در هنگام استنباط یا تصمیم گیری، برخی از جزئیات مرتبط با موضوع به طور کلی یا جزئی در نظر گرفته نشوند یا فراموش شوند. این محدودیت موجب پیدایش سوگیری شناختی در افراد می‌گردد.
احساسات
احساسات انسانی یکی دیگر از عوامل پیدایش سوگیری شناختی است، چرا احساسات موجب بروز پیش‌فرض‌ها و تعصبات ذهنی می‌شود که تصمیم‌گیری عینی و بدون دخالت احساسات را غیرممکن می‌سازد. به عنوان مثال، عشق به همسر ممکن است آزار جسمی یا عاطفی که از جانب او وارد می‌شود را برای فرد کمرنگ کند، در حالی که چنین آزاری هرگز از جانب یک غریبه قابل تحمل نیست.
انگیزه‌های شخصی
بسیاری از قضاوت‌های ما تحت تأثیر نگرش‌ها و باورهای موجود قرار می‌گیرد. در این میان انگیزه‌های شخصی از عواملی است که بر روی تصمیم‌گیری ما تأثیر زیادی دارد. تحقیقات نشان داده است، ما هنگام استنباط یا انتخاب، طرفدار باورها و راهبردهایی هستیم که به احتمال زیاد ما را به اهداف و نتایجی که می‌خواهیم می‌رسانند، حتی اگر آن تصمیم اشتباه یا ناسالم باشد.
فشارهای اجتماعی
قراردادهای اجتماعی مانند ارزش‌ها، رفتارها و هدف‌ها بر تصمیم‌گیری افراد تأثیر می‌گذارند، حتی اگر این قراردادها با ترجیحات یا اعتقادات شخصی فرد در تضاد باشند. افراد معمولاً هنگام تصمیم‌گیری، تلاش می‌کنند به روشی فکر کنند که با نظراتی که پیشاً توسط دیگران بیان شده است، مطابقت داشته باشد.
اثرات پیری
افزایش سن و آشکار شدن اثرات پیری یکی دیگر از عوامل پیدایش سوگیری شناختی در افراد است. افراد سالخورده معمولاً تمایل دارند فناوری‌ها و اطلاعات جدید را نادیده بگیرند یا آنها را کم ارزش بدانند. زیرا با گذشت زمان، انعطاف‌پذیری ذهنی برای پذیرش و استفاده از چیزهای جدید در آنها کاهش می‌یابد و ترجیح می‌دهند از جایگزین‌های آشنا استفاده کنند. این شواهد نشان می‌دهد که با افزایش سن، بیشتر احتمال دارد درگیر سوگیری شناختی شویم.
سوگیری شناختی چه انواعی دارد؟
سوگیری‌های شناختی انواع مختلفی دارند که برخی از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
سوگیری لنگر (Anchoring Bias)
سوگیری لنگر به تمایل افراد برای تکیه بر اولین اطلاعاتی که دریافت می‌کنند، گفته می‌شود. این اطلاعات اولیه می‌تواند تأثیر زیادی بر قضاوت‌ها و تصمیم‌گیری‌های بعدی بگذارد. به عنوان مثال، اگر در یک مذاکره قیمت اولیه‌ای ارائه شود، حتی اگر این قیمت اعلام شده با قیمت واقعی فاصله زیادی داشته باشد، افراد ممکن است تحت تأثیر آن قرار بگیرند و تصمیمات خود را بر اساس آن شکل دهند.
سوگیری قاب‌بندی (Framing Effect)
سوگیری قاب‌بندی به این معناست که نحوه ارائه اطلاعات می‌تواند تأثیر زیادی بر قضاوت‌ها و تصمیمات افراد داشته باشد. به عبارت دیگر، اگر یک مسئله به گونه‌ای خاص بیان شود، افراد ممکن است به نتایج متفاوتی برسند. برای مثال، اگر یک گزینه به عنوان “75% موفقیت” معرفی شود، ممکن است بیشتر مورد توجه قرار گیرد نسبت به اینکه همان گزینه به عنوان “25% شکست” بیان شود، حتی اگر محتوای هر دو یکسان باشد.
سوگیری کنشگر _ ناظر (Actor-Observer Bias)
این سوگیری به تمایل افراد برای تفسیر رفتارهای خود و دیگران به روشهای متفاوت اشاره دارد. به طور کلی، افراد تمایل دارند که رفتارهای خود را تحت تأثیر موقعیت‌ها و شرایط خارجی توجیه کنند (مثل فشارهای محیطی)، در حالی که رفتارهای دیگران را به ویژگی‌های شخصیتی و درونی آنها نسبت می‌دهند. این سوگیری می‌تواند منجر به قضاوت‌های نادرست درباره دیگران شود. به عنوان مثال، اگر شما و یکی از همکلاسی‌هایتان هر دو در امتحان مردود شوید، بر اساس سوگیری کنشگر-ناظر، ممکن است فکر کنید که شکست شما به دلیل سختی سؤالات بوده است، در حالی که همکلاسیتان آمادگی کافی برای امتحان را نداشته است.
سوگیری اکتشافی (Exploration Bias)
سوگیری اکتشافی به تمایل افراد برای جستجوی اطلاعات جدید و تجربیات ناشناخته اشاره دارد، که ممکن است به انتخاب‌هایی نادرست منجر شود. این سوگیری می‌تواند ناشی از کنجکاوی یا عدم رضایت از وضعیت موجود باشد و افراد را به سمت انتخاب‌هایی سوق دهد که ممکن است ریسک بالایی داشته باشند یا نتایج نامطلوبی در پی داشته باشند.
سوگیری تأیید (Confirmation Bias)
سوگیری تأیید به تمایل افراد برای جستجو، تفسیر و یادآوری اطلاعاتی گفته می‌شود که با باورها و پیش‌فرض‌های پیشی آنها همخوانی دارد. این سوگیری موجب می‌گردد که افراد به راحتی اطلاعاتی را که با دیدگاه‌هایشان در تضاد است نادیده بگیرند یا آنها را کم‌اهمیت جلوه دهند. به عنوان مثال، اگر کسی به یک نظریه خاص اعتقاد داشته باشد، احتمالاً فقط در جستجوی شواهدی خواهد بود که آن نظریه را تأیید می‌کنند و شواهد مخالف را به طور کامل نادیده می‌گیرد.
اثر هاله ای (Halo Effect)
اثر هاله ای که یکی از انواع سوگیری شناختی است، به تمایل افراد برای ارزیابی کلی یک شخص یا شیء بر اساس یک ویژگی خاص مثبت یا منفی او اشاره دارد. به عبارت دیگر، اگر یک ویژگی از یک فرد (مانند جذابیت ظاهری) مثبت باشد، افراد ممکن است به طور ناخودآگاه ویژگی‌های دیگر او (مانند هوش یا توانایی) را نیز مثبت ارزیابی کنند. این اثر می‌تواند در محیط‌های کاری، آموزشی و اجتماعی تأثیرگذار باشد و باعث قضاوت‌های نادرست درباره افراد شود.
اثر تعمیم یا اثر شاخ شیطان (Horn Effect)
اثر تعمیم یا اثر شاخ شیطان یکی از خطای شناختی مشهور و بسیار شایع است. این اثر معمولاً در برخی اوقات به خطای تعمیم نیز شناخته می شود. خلاصه این اثر مانند اثر هاله ای و البته بالعکس آن است. اثر تعمیم یا شاخ شیطان تمایلی اطلاق می‌شود که در آن انسانها، به دلیل منفی بودن در یک زمینه، در نگاه مخاطب، در سایر زمینه‌ها نیز منفی پنداشته می‌شوند.
سوگیری اعتقادی (Belief Bias)
سوگیری اعتقادی در واقع تمایل افراد برای ارزیابی صحت استدلال‌ها بر اساس باورهای پیشی خود است. در این حالت، افراد ممکن است استدلال‌هایی را که با باورهایشان همخوانی دارد منطقی‌تر و معتبرتر بدانند، حتی اگر این استدلال‌ها به لحاظ منطقی نادرست باشند. به عنوان مثال، اگر کسی به یک نظریه سیاسی خاص اعتقاد داشته باشد، ممکن است استدلال‌هایی را که از آن نظریه حمایت میکند معتبرتر از استدلال‌های مخالف تلقی کند، حتی اگر استدلال‌های مخالف منطقی‌تر باشند.
سوگیری شناختی چه تاثیری در زندگی و کسب و کار دارد؟
سوگیری شناختی (Cognitive Bias) می‌تواند ما را به درک نادرستی از رویدادها، حقایق یا افراد دیگر سوق دهد و بر نحوه رفتار ما در طیف وسیعی از موقعیت ها تأثیر بگذارد. سوگیری‌های شناختی در کسب و کارها می‌توانند منجر به تصمیمات نادرست یا ناکارآمد شوند، زیرا مدیران ممکن است اطلاعات را به گونه‌ای تفسیر کنند که با باورهای پیشی‌شان همخوانی داشته باشد. در طراحی کمپین‌های بازاریابی، سوگیری‌های شناختی می‌توانند بر نحوه درک مشتریان از محصولات و خدمات تأثیر بگذارند.
سوگیری‌های شناختی در مدیریت منابع انسانی یک سازمان نیز تأثیر مستقیمی دارد و در فرآیند استخدام و ارزیابی عملکرد، بر قضاوت‌های ناعادلانه و نادرست مؤثر است. علاوه بر این، سوگیری‌ها نوآوری و خلاقیت را کاهش می‌دهند و مانع از پذیرش ایده‌های جدید یا تغییرات لازم در سازمان می‌شوند.
روشهای جلوگیری از سوگیری شناختی چیست؟
جلوگیری از سوگیری‌های شناختی یکی از چالش‌های مهم در تصمیم‌گیری و تفکر منطقی است. در ادامه به برخی از روشهای مؤثر برای کاهش سوگیری‌های شناختی اشاره می کنیم:
آگاهی و آموزش تفکر انتقادی
آگاهی از وجود سوگیری شناختی (Cognitive Bias) و آموزش مهارت‌های تفکر انتقادی می‌تواند به افراد کمک کند تا به طور فعالانه به ارزیابی اطلاعات بپردازند و از قضاوت‌های نادرست پرهیز کنند. آموزش تفکر انتقادی شامل توانایی تحلیل، ارزیابی و ترکیب اطلاعات به شیوه‌ای منطقی و مستدل است. افرادی که تفکر انتقادی را یاد می‌گیرند، می‌توانند به راحتی شواهد را بررسی کرده و فرضیات و سوگیری‌های خود را به چالش بکشند.
استفاده از داده‌ها و شواهد مستند
تصمیم‌گیری بر اساس داده‌ها و شواهد مستند یکی از راه‌های مؤثر برای کاهش سوگیری‌های شناختی است. جمع‌آوری و تحلیل داده‌های مرتبط با موضوع مورد نظر، به افراد این امکان را می‌دهد که بر اساس اطلاعات واقعی و عینی تصمیم بگیرند، نه بر اساس احساسات یا باورهای نادرست.
پذیرش تنوع در نظرات
شنیدن و در نظر گرفتن نظرات مختلف از افراد با پیشینه‌ها، تجربیات و دیدگاه‌های متفاوت می‌تواند به کاهش سوگیری‌های شناختی کمک کند. تنوع در نظرات موجب می‌شود که افراد با زوایای مختلف یک موضوع آشنا شوند و از محدودیت‌های ناشی از دیدگاه‌های یکسان فرار کنند.
تعیین معیارهای واضح
تعیین معیارها و استانداردهای مشخص برای ارزیابی اطلاعات و تصمیم‌گیری موجب کاهش سوگیری‌های شناختی می‌شود. این معیارها باید شامل اهداف مشخص، روشهای ارزیابی عینی و شاخص‌های قابل اندازه‌گیری باشند. با داشتن معیارهای واضح، افراد می‌توانند تصمیمات خود را بر اساس داده‌ها و شواهد مرتبط با آن معیارها اتخاذ کنند که این امر باعث کاهش تأثیر سوگیری‌ها بر قضاوت‌ها خواهد شد.
مدیریت احساسات
احساسات می‌توانند تأثیر زیادی بر فرآیند تصمیم‌گیری داشته باشند و ممکن است منجر به سوگیری شناختی (Cognitive Bias) شوند. آگاهی از تأثیر احساسات بر تصمیم‌گیری و تلاش برای مدیریت آنها می‌تواند به کاهش سوگیری‌های عاطفی کمک کند. برای این کار، افراد باید بتوانند احساسات خود را شناسایی کرده و درک کنند که چگونه این احساسات بر قضاوت‌ها و تصمیمات آنها تأثیر می‌گذارد. تکنیک‌هایی مانند تنفس عمیق، مدیتیشن یا نوشتن درباره احساسات می‌تواند به کاهش استرس و افزایش وضوح ذهنی کمک کند.
استفاده از تکنیک‌های تصمیم‌گیری
تکنیک‌های مختلفی وجود دارد که می‌تواند به افراد در اتخاذ تصمیمات منطقی‌تر کمک کند. برخی از این تکنیک‌ها شامل تحلیل SWOT است که شامل شناسایی نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهایی است که موجب می‌شود فرد یک تصویر جامع از وضعیت موجود داشته باشند. مشورت با دیگران و جمع‌آوری نظرات مختلف و استفاده از مدل‌های تصمیم‌گیری ساختاریافته مانند ماتریس تصمیم یا روشهای چندمعیاره نیز از جمله تکنیک‌های تصمیم‌گیری است که می‌تواند مانع از سوگیری شناختی شود.
تأخیر در تصمیم‌گیری
گاهی اوقات، تأخیر در تصمیم‌گیری و بازنگری در آن باعث شناسایی سوگیری‌ها و اصلاح آنها می‌گردد. با تأخیر در تصمیم‌گیری، افراد زمان بیشتری برای فکر کردن و جمع‌آوری اطلاعات دارند. این روش به افراد اجازه می‌دهد تا از قضاوت‌های سریع و نادرست پرهیز کنند و به تحلیل دقیق‌تری بپردازند.
تمرینات خودآگاهی
تمرین خودآگاهی و بررسی منظم تفکرات و تصمیمات شخصی موجب شناسایی الگوهای سوگیرانه می‌شود. تمرینات مدیتیشن و تمرکز می‌تواند به افزایش خودآگاهی کمک کند و افراد را قادر سازد تا با احساسات و افکار خود بهتر ارتباط برقرار کنند. علاوه بر این، افراد باید به طور مداوم افکار و تصمیمات خود را مورد بررسی قرار دهند و سعی کنند نقاط قوت و ضعف آنها را شناسایی کنند. با استفاده از این روش‌ها، می‌توان به تدریج سوگیری‌های شناختی را کاهش داد و تصمیمات بهتری اتخاذ کرد.
تمرین‌های لازم برای سوگیری شناختی چیست؟
تمرین‌های مختلفی وجود دارد که می‌تواند به کاهش سوگیری‌های شناختی کمک کند. در ادامه به چند تمرین مؤثر اشاره خواهیم کرد:
تعیین اهداف و معیارها
پیش از تصمیم‌گیری، اهداف و معیارهای مشخصی تعیین کنیم. این کار به ما کمک میکند تا از احساسات و سوگیری‌های شخصی دور شویم و بر اساس شواهد عمل کنیم.
تفکر در مورد مخالف
سعی کنیم به طور عمدی به نظرات مخالف خود فکر کنیم و استدلال‌های مخالف را شناسایی و بررسی نماییم. این تمرین به ما کمک میکند تا نقاط ضعف استدلال‌های خود را شناسایی کنیم و دیدگاه‌های مختلف را در نظر بگیریم. صحبت با دیگران و شنیدن نظرات متفاوت می‌تواند به گسترش افق دید کمک کند و افراد را از سوگیری‌های شناختی دور کند.
نوشتن روزانه
روزانه افکار و احساسات خود را بنویسید. نوشتن روزانه می‌تواند ابزاری قدرتمند برای افزایش خودآگاهی و شفافیت در افکار باشد. این کار به شما کمک میکند تا الگوهای تفکر خود را شناسایی کرده و از سوگیری‌های شناختی آگاه شوید. مرور تصمیماتی که پیشاً گرفته‌اید و نتایج آنها می‌تواند به شما کمک کند تا یاد بگیرید که چگونه می‌توانید بهتر عمل کنید.
مشاوره با دیگران
پیش از گرفتن تصمیمات مهم حتماً با دیگران مشورت کنید. شرکت در گروه‌های مشاوره یا گفتگو با همکاران و دوستان و دریافت بازخورد از آنها می‌تواند به ما کمک کند تا نظرات و دیدگاه‌های مختلف را بشنویم و از سوگیری‌های خودمحور دور شویم.
تحلیل داده‌ها
سعی کنیم اطلاعات و داده‌ها را جمع‌آوری و تحلیل کنیم. جمع‌آوری اطلاعات مرتبط و مستند برای تصمیم‌گیری موجب کاهش تأثیر احساسات و سوگیری‌ها می‌شود و به ما کمک می‌کنید بتوانیم تصمیمات خود را بر اساس شواهد و واقعیت‌ها اتخاذ کنیم.
آموزش مداوم
در مورد سوگیری شناختی (Cognitive Bias) مطالعه کرده و اطلاعات جدید کسب کنیم. شرکت در دوره‌های آموزشی مرتبط با تفکر انتقادی، تصمیم‌گیری و روانشناسی و مطالعه کتاب‌ها و مقالات در این زمینه می‌تواند به افزایش آگاهی ما کمک کند و باعث شود بتوانیم با سوگیری‌ها بهتر مقابله کنیم. تاکید ما در آکادمی عیب پوش این است که در اینجا، آموزش هیچگاه متوقف نخواهد شد.
جمع بندی درس
سوگیری های شناختی (Cognitive Bias) ، الگوهای فکری نادرستی هستند که می‌توانند بر فرآیند تصمیم‌گیری و قضاوت افراد تأثیر بگذارند. این سوگیری‌ها ناشی از عوامل متعددی از جمله تجربیات شخصی، تأثیرات اجتماعی و محدودیت‌های شناختی هستند.
برای جلوگیری از سوگیری‌های شناختی، می‌توان از روشهای مختلفی بهره برد. مشاوره با دیگران و دریافت بازخورد، تحلیل دقیق داده‌ها به منظور اتخاذ تصمیمات مستند، تأخیر در تصمیم‌گیری برای بررسی گزینه‌ها و پیامدهای آنها و آموزش مداوم در زمینه تفکر انتقادی و روانشناسی از جمله این روش‌ها هستند. مشاورین آکادمی عیب پوش در کنار سازمانها هستند تا این موارد را باکمک هم برطرف کنند.
منابع:
