آموزش حین خدمت چیست و چه کاربردی دارد؟

آموزش حین خدمت یکی از مفاهیم کلیدی در حوزه توسعه حرفه‌ای و ارتقای مهارت‌های کارکنان است که در سال‌های اخیر بیش از پیش مورد توجه سازمان‌ها و نهادهای مختلف قرار گرفته است. آموزش حین خدمت، فراتر از یک رویکرد سنتی به آموزش است؛ زیرا نه‌تنها دانش نظری را منتقل می‌کند، بلکه تجربه عملی را نیز در قالب یادگیری در محل کار ارائه می‌دهد.

در این درس، به بررسی مفهوم آموزش حین خدمت، تاریخچه، انواع، لزوم و استانداردهای جهانی آن می‌پردازیم.

تعریف آموزش حین خدمت

آموزش حین خدمت یا آموزش ضمن خدمت (On-the-Job Training) که به اختصارOJT نامیده می‌شود، به‌نوعی از فرآیند یادگیری اطلاق می‌شود که در محیط کار و در شرایط واقعی انجام وظایف شغلی صورت می‌پذیرد. در این روش، کارکنان به جای شرکت در دوره‌های آموزشی جدا از محیط کار، مستقیماً در محل کار و با انجام وظایف و مسئولیت‌های عملی، مهارت‌ها و دانش لازم را کسب می‌کنند. این نوع آموزش معمولاً تحت نظارت یک سرپرست، مدیر یا کارشناس مجرب انجام می‌شود که به‌عنوان مربی (Mentor) یا معلم نقش ایفا می‌کند.

در آموزش حین خدمت، تأکید بر یادگیری عملی است و افراد با مشاهده، تقلید و انجام مستقیم کارها، مهارت‌های لازم را در شرایط واقعی کسب می‌کنند. این رویکرد به کارکنان کمک می‌کند تا ضمن انجام وظایف شغلی، با فرهنگ سازمانی، فرآیندهای کاری و ابزارهای مورد استفاده در محیط کار آشنا شوند و بتوانند به‌سرعت به عضوی مؤثر و کارآمد در تیم تبدیل شوند.

تاریخچه آموزش حین خدمت

آموزش ضمن خدمت یکی از قدیمی‌ترین روش‌های یادگیری مهارت‌های شغلی است. این روش، که بر پایه یادگیری عملی استوار است، از دیرباز در جوامع مختلف مورد استفاده قرار گرفته است.

اولین اشاره‌های رسمی به OJT به دوران جنگ جهانی اول بازمی‌گردد، زمانی که این روش برای آموزش سریع سربازان و کارکنان نظامی مورد استفاده قرار گرفت. بااین‌حال، مفهوم آموزش ضمن خدمت، سابقه‌ای بسیار طولانی‌تر دارد. از دوران باستان در مصر، یونان و روم، کارآموزان تحت نظارت استادکاران، مهارت‌های حرفه‌ای را می‌آموختند.

در قرون 17 و 18، کارآموزی به‌عنوان شکلی از آموزش ضمن خدمت در اروپا و آمریکا رایج شد. افراد جوان در صنایعی مانند نجاری، چرم‌سازی و کفاشی، تحت نظر استادکاران آموزش می‌دیدند و در ازای آن، حقوق ناچیزی دریافت می‌کردند. یکی از نخستین قراردادهای رسمی کارآموزی به سال 1640 میلادی بازمی‌گردد.

با گذر زمان، آموزش ضمن خدمت به ابزاری ضروری برای آموزش نیروی کار در صنایع مختلف تبدیل شد. امروزه، این روش به‌عنوان راهکاری مؤثر برای کسب مهارت‌های شغلی، به‌ویژه در صنایعی که نیاز به تجربه عملی دارند، استفاده می‌شود.

لزوم آموزش ضمن خدمت

لزوم آموزش حین خدمت از این واقعیت ناشی می‌شود که سازمان‌ها و کارکنان برای بقا و موفقیت در محیط‌های کاری رقابتی و متغیر امروزی، به‌روزرسانی مداوم مهارت‌ها و دانش خود را اجتناب‌ناپذیر می‌بینند. بدون این آموزش، کارکنان نمی‌توانند با فناوری‌های جدید، تغییرات در فرآیندها یا الزامات شغلی سازگار شوند، که این امر منجر به کاهش کارایی، افزایش خطاها و در نهایت عقب‌افتادگی سازمان از رقبا می‌شود. همچنین، پیچیدگی روزافزون مشاغل و نیاز به تطابق سریع با استانداردها و انتظارات جدید، آموزش حین خدمت را به یک ضرورت تبدیل کرده است، زیرا یادگیری جدا از محیط کار نمی‌تواند به‌تنهایی پاسخ‌گوی نیازهای عملی و فوری باشد.

انواع آموزش ضمن خدمت

ازآنجا‌که اشتغال‌پذیری شامل جنبه‌های مختلفی مانند انگیزه، دانش، نگرش‌ها، مهارت‌های نرم و سخت می‌شود، آموزش ضمن خدمت به شیوه‌های گوناگونی ارائه می‌گردد.

1. کارآموزی (Internship)

کارآموزی نوعی آموزش حین خدمت است که برای دانشجویان دانشگاه طراحی شده تا مهارت‌های عملی و دانش فنی مورد نیاز خود را کسب کنند. این برنامه معمولاً کوتاه‌مدت یا پاره‌وقت بوده و ممکن است با حقوق یا بدون حقوق باشد. کارآموزی به دانشجویان کمک می‌کند تا مهارت‌های فنی و عملی را برای ورود به بازار کار به دست آورند و در عین حال تجربه ارزشمندی در محیط واقعی کسب کنند.

2. شاگردی (Apprenticeship)

شاگردی یک برنامه آموزشی ساختاریافته و همراه با پرداخت حقوق است که به افراد جوان اجازه می‌دهد تا در یک حرفه تخصصی، مهارت کسب کنند. برخلاف کارآموزی که بیشتر برای ایجاد ارتباطات و تقویت رزومه استفاده می‌شود، شاگردی یک مسیر رسمی برای کسب مهارت‌های حرفه‌ای است. این نوع آموزش معمولاً 3 تا 4 سال به طول می‌انجامد و در صنایعی مانند نجاری، ساخت‌وساز، لوله‌کشی و برق‌کاری کاربرد دارد.

3. تجربه کاری تعاونی (Cooperative Work Experience)

در این روش آموزش حین خدمت، دانشجویان تئوری‌های آموخته‌شده در کلاس را با دوره‌های عملی ساختارمند ترکیب می‌کنند تا قبل از فارغ‌التحصیلی، تجربه ارزشمندی در حوزه تخصصی خود کسب کنند. تجربه کاری تعاونی، مانند کارآموزی، بخشی از برنامه تحصیلی است و به‌ویژه در دوره‌های کاردانی و گواهی‌نامه‌های فنی و حرفه‌ای نقش مهمی ایفا می‌کند.

4. اعتبار برای یادگیری پیشین (Credit for Prior Learning – CPL)

این روش که با نام ارزیابی یادگیری پیشین (PLA) نیز شناخته می‌شود، نوعی یادگیری مبتنی بر کار است که به دانشجویان امکان می‌دهد برای دوره‌ها و فعالیت‌های انجام‌شده خارج از محیط رسمی دانشگاه، اعتبار تحصیلی دریافت کنند. این روش می‌تواند مدت‌زمان لازم برای فارغ‌التحصیلی را بین 2.5 تا 10 ماه کاهش دهد.

5. کارآفرینی (Entrepreneurship)

کارآفرینی یکی از پیشرفته‌ترین اشکال آموزش حین خدمت است که در آن فرد با راه‌اندازی یک کسب‌وکار، مهارت‌های کلیدی مانند مدیریت جریان نقدینگی، استخدام و مدیریت کارکنان، کنترل موجودی، بازاریابی و مذاکره با مشتریان و تأمین‌کنندگان را در عمل می‌آموزد. این روش به فارغ‌التحصیلان امکان می‌دهد تا مهارت‌های کسب‌وکار را از طریق تجربه عملی به دست آورند.

6. سایر روش‌های آموزش ضمن خدمت

علاوه‌بر روش‌های فوق، برخی دیگر از شیوه‌های رایج آموزش ضمن خدمت عبارتند از:

• سایه‌کاری شغلی (Job Shadowing): مشاهده و همراهی با یک فرد متخصص برای یادگیری نحوه انجام وظایف شغلی.
• یادگیری خدماتی (Service Learning): ترکیب کار داوطلبانه با مهارت‌های حرفه‌ای برای کسب تجربه عملی.

چگونگی اجرای آموزش ضمن و حین خدمت

مراحل زیر رویکردی جامع برای اجرای مؤثر آموزش حین خدمت را ترسیم می‌کنند تا کارکنان نه‌تنها مهارت‌های نرم و سخت لازم را کسب کنند، بلکه آن‌ها را در کار روزمره خود به‌کار گیرند.

1. ارزیابی نیازها: ابتدا لازم است مهارت‌ها و دانش فعلی کارمند به‌دقت ارزیابی شده و حوزه‌هایی که نیاز به آموزش دارند، شناسایی گردد. این مرحله شامل درک نقش شغلی، مهارت‌های موردنیاز و شکاف‌های موجود است.
2. تدوین برنامه آموزشی: براساس ارزیابی نیازها، برنامه‌ای متناسب طراحی می‌شود که مهارت‌های هدف، روش‌ها، زمان‌بندی و نتایج مورد انتظار را مشخص می‌کند.
3. تعیین اهداف مشخص: اهداف آموزشی قابل اندازه‌گیری تعیین می‌شوند تا کارمند بداند چه چیزی باید یاد بگیرد و به چه دست یابد.
4. انتخاب بادی سیستم (Buddy system) : این موضوع که در شرکتهای بزرگ و بین المللی بسیار رایج است، به سیستم دوستان مشهور است. این مرحله نیز رویه‌ای است که در آن دو فرد که در تستهای روانشناسی به هم نزدیکی بیشتری دارند و یکی از آنها قدیمی و جا افتاده است، با عنوان «رفقا» شناخته و به هم معرفی می شوند با هم به‌عنوان یک واحد عمل می‌کنند تا بتوانند همدیگر را زیر نظر داشته و به یکدیگر کمک کنند.
5. انتخاب مربی: یک کارمند باتجربه (Bo) یا مربی ماهر برای هدایت آموزش انتخاب می‌شود.
6. اجرای آموزش: برنامه آموزشی در سناریوهای واقعی اجرا شده و با وظایف روزمره تلفیق می‌شود.
7. نظارت و بازخورد: پیشرفت فرد مرتباً بررسی شده و بازخورد سازنده ارائه می‌گردد.
8. ارزیابی: با آزمون‌ها و مشاهدات، درک و کاربرد مهارت‌های جدید ارزیابی می‌شود.
9. پشتیبانی پس از آموزش: پس از دوره رسمی، پشتیبانی مداوم ارائه می‌شود تا مهارت‌ها در کار روزانه ادغام شوند.
10. انتقال به نسل بعدی: در حین آموزش خود آموزش بیینده باید با رویکرد و چشم انداز آموزش نسل بعدی اقدام به یادگیری کند.

استانداردهای جهانی آموزش ضمن خدمت چیست؟

در ادامه برخی از مهم‌ترین استانداردهای جهانی آموزش حین خدمت را بررسی می‌کنیم.

1. ISO 29990:2010 – خدمات آموزشی برای کاربردهای غیررسمی: این استاندارد بین‌المللی توسط سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO) منتشر شده است و به‌طور خاص بر خدمات آموزشی غیررسمی، از جمله آموزش‌های حین خدمت، تمرکز دارد.
2. ASTD Competency Model – مدل توانمندی‌های ATD: انجمن توسعه مدیریت آموزشی و توسعه (ATD)، مدلی ارائه داده است که شامل استانداردهایی برای طراحی، اجرا و ارزیابی برنامه‌های آموزشی است. این مدل شامل عناصری مانند طراحی آموزش، مدیریت یادگیری و ارزیابی عملکرد است. این مدل برای مدیران آموزش و توسعه (T&D) و متخصصان منابع انسانی که مسئول برنامه‌ریزی و اجرای آموزش‌های حین خدمت هستند، بسیار مفید است.
3. European Qualifications Framework (EQF) – چهارچوب کیفیت اروپا: EQF یک چهارچوب استاندارد برای توصیف و مقایسه مهارت‌ها و توانمندی‌های کسب‌شده در سراسر اروپا است. این چهارچوب به سازمان‌ها کمک می‌کند تا مهارت‌های کسب‌شده از طریق آموزش‌های حین خدمت را با استانداردهای بین‌المللی هماهنگ کنند.
4. ILO Standards on Skills Development – استانداردهای سازمان بین‌المللی کار (ILO): سازمان بین‌المللی کار (ILO) استانداردهایی برای توسعه مهارت‌ها ارائه داده است که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا آموزش‌های حین خدمت را براساس اصول عدالت، شمول و کیفیت بالا طراحی کنند.

جمع‌بندی درس

آموزش حین خدمت (OJT) روشی کلیدی برای توسعه مهارت‌های کارکنان در محیط کار است که فراتر از آموزش سنتی، تجربه عملی را ارائه می‌دهد. این آموزش با روش‌هایی چون کارآموزی، شاگردی، تجربه کاری تعاونی، اعتبار یادگیری پیشین و کارآفرینی اجرا می‌شود. لزوم آن به‌دلیل نیاز به انطباق با فناوری‌های جدید و پیچیدگی مشاغل است که بدون آن، کارایی کاهش و سازمان‌ها عقب می‌مانند. استانداردهایی مانند ISO 29990 و EQF کیفیت آن را تضمین می‌کنند.

آکادمی عیب پوش با بیش از ربع قرن سابقه در مدیریت، بازاریابی و فروش ، می تواند کسب و کارها را در آموزش نیروهای خود در محل کار و حین خدمت یاری کند. برای تماس و دریافت مشاوره رایگان تلفنی در این خصوص از متخصصان این آکادمی، می توانیم با تلفن 28427054 و یا با شماره 28427338 با در نظر گرفتن کد تهران (021) تماس حاصل نماییم. یا با ارسال ایمیل به آدرس info@eybpoosh.com ارسال درخواست کنیم.

همچنین می توانیم با ثبت نام در آکادمی، از خدمات پنل میز کار من در این آکادمی، بهره مند شویم.