تحریم های اقتصادی ابزاری کلیدی در سیاست بین الملل هستند که برای اعمال فشار بر دولت ها، نهادها یا افراد خاص طراحی شده اند. این تحریم ها می توانند شامل محدودیت های تجاری، مالی، فناوری، حمل ونقل، انرژی و دسترسی به بازارهای جهانی باشند. اما بهترین روش مدیریت کسب و کار در شرایط تحریم چیست؟
برای کسب و کارها، تحریم یعنی چالش های عمیق. تحریم نه تنها فرصت های صادرات و واردات را محدود می کنند، بلکه بر زنجیره تأمین، دسترسی به سرمایه، نوآوری، نیروی انسانی، رقابت پذیری و عملیات روزمره تأثیر می گذارند. بنابر اعلام صندوق بین المللی پول، تحریم می تواند تا 40 درصد از درآمدهای دولتی یک کشور را کاهش دهد. البته این موضوع مستقیماً بر بخش خصوصی اثر می گذارد. هر شکلی از تحریم، می تواند منجر به تورم، کاهش ارزش پول ملی و اختلال در بازارهای داخلی شود.
در این درس، به بررسی جامع چالش های مدیریت کسب و کار در شرایط تحریم، استراتژی های مقابله ای، مطالعات موردی از کشورهای مختلف (ایران، روسیه، چین و کوبا)، راهکارهای عملی و توصیه های کاربردی برای مدیران خواهیم پرداخت.
هدف این است که مدیران، کارآفرینان و صاحبان کسب و کار بتوانند با استفاده از این راهنما، کسب و کار خود را در شرایط تحریم پایدار نگه داشته، ریسک ها را مدیریت کنند و حتی به رشد و توسعه دست یابند.
چالش های مدیریت کسب و کار در شرایط تحریم
وقتی تحریم ها وضع می شوند، مجموعه ای از چالش های پیچیده و چندوجهی برای کسب و کارها ایجاد می شود. مدیریت این چالشها، امری است که نیازمند مدیریت استراتژیک و خلاقانه است. این چالش ها نه تنها اقتصادی، بلکه اجتماعی، قانونی و عملیاتی هستند. در ادامه، با استناد به منابع معتبر، به مهم ترین چالش ها پرداخته می شود:
محدودیت های مالی و بانکی
تحریم های مالی یکی از بزرگ ترین موانع برای کسب و کارها هستند. بانک ها و مؤسسات مالی بین المللی معمولاً از معامله با کشورهای تحت تحریم خودداری می کنند، که منجر به مشکلات جدی در انتقال وجه، دریافت وام، تأمین مالی پروژه ها و انجام پرداخت های روزمره می شود. برای مثال، در تحریم های اعمال شده بر روسیه در سال 2022، گزارش ها نشان می دهند که 86.8 درصد شرکت ها تحت تأثیر محدودیت های مالی قرار گرفتند و 11.7 درصد آن ها مجبور به توقف فعالیت شدند.
این محدودیت ها هزینه های تراکنش را افزایش می دهند، زیرا شرکت ها مجبور به استفاده از واسطه های مالی پرهزینه یا مسیرهای غیرمستقیم هستند. تحقیقات نشان می دهد که تحریم ها می توانند دسترسی به سرمایه خارجی را تا 50 درصد کاهش دهند، که بر رشد اقتصادی تأثیر منفی می گذارد.
اختلال در زنجیره تأمین
تحریم ها دسترسی به مواد اولیه، قطعات و فناوری های کلیدی را محدود می کنند، که برای صنایعی مانند خودروسازی، فناوری اطلاعات، الکترونیک و کشاورزی که به واردات وابسته هستند، مشکل ساز است. برای مثال، شرکت هواوی در چین به دلیل تحریم های آمریکا در سال 2019 با کمبود تراشه مواجه شد، که تولید آن را کاهش داد و زنجیره تأمین جهانی فناوری را مختل کرده است.
همچنین چنین اخلالاتی، هزینه های تولید را افزایش خواهد داد. بعلاوه اینکه زمان تحویل محصولات را طولانی تر می کند و کیفیت محصولات را تحت تأثیر قرار می دهند. وابستگی به تأمین کنندگان خاص نیز ریسک عملیاتی را افزایش می دهد، زیرا تحریم ها ممکن است این تأمین کنندگان را از همکاری منع کنند.
کاهش دسترسی به بازارهای بین المللی
تحریم ها صادرات و واردات کشورها را محدود می کنند. این موضوع برای کسب و کارهای وابسته به بازارهای جهانی، به شدت چالش برانگیز است. کاهش دسترسی به بازارهای صادراتی درآمد شرکت ها را کاهش می دهد، در حالی که محدودیت های وارداتی دسترسی به مواد اولیه و تجهیزات را دشوار می کند.
به عنوان مثال، شرکت های ایرانی در بخش نفت و گاز به دلیل تحریم های بین المللی با کاهش شدید تقاضای بین المللی مواجه شده اند. بنابراین درآمدهای ارزی این شرکتها به شدت کاهش خواهد یافت. به دنبال این فرآیند، رقابت پذیری شرکت ها در بازارهای جهانی، به شدت کاهش خواهد یافت.
افزایش هزینه های عملیاتی
تحریم ها هزینه های عملیاتی را از طریق افزایش قیمت مواد اولیه، هزینه های حمل ونقل و نیاز به استفاده از شبکه های غیرمستقیم تجارت افزایش می دهند. شرکت های تحت تحریم اغلب مجبور به استفاده از واسطه های تجاری در کشورهای ثالث هستند، که هزینه های اضافی مانند کارمزدهای بالا و زمان بندی های طولانی تر را به همراه دارد. علاوه بر این، نوسانات نرخ ارز و تورم ناشی از تحریم ها هزینه های تولید و توزیع را افزایش می دهد.
تأثیر تحریم بر نیروی انسانی و نوآوری
تحریم ها دسترسی به فناوری های جدید، نرم افزارهای پیشرفته و آموزش های بین المللی را محدود می کنند، که بر نوآوری و بهره وری نیروی انسانی تأثیر منفی می گذارد. کاهش درآمد شرکت ها می تواند منجر به کاهش حقوق، اخراج کارکنان یا مهاجرت نیروی کار متخصص شود. در کشور عزیز ما، مهاجرت متخصصان فناوری اطلاعات به دلیل محدودیت های اقتصادی و تحریم ها به یک چالش جدی تبدیل شده است. فرآیندی که توانایی شرکت ها برای رقابت در بازارهای فناوری را کاهش می دهد.
افزایش ریسک شرکتهای فعال در بازارهای جهانی
تحریم ها ریسک های قانونی را برای شرکت هایی که در تلاش برای دور زدن محدودیت ها هستند، افزایش می دهند. نقض قوانین تحریم می تواند منجر به جریمه های سنگین یا ممنوعیت فعالیت در بازارهای بین المللی شود. علاوه بر این، همکاری با کشورهای تحت تحریم ممکن است به شهرت برند در بازارهای جهانی آسیب برساند و اعتماد مشتریان و شرکای تجاری را کاهش دهد.
استراتژی های مدیریت کسب و کار در شرایط تحریم
برای غلبه بر چالش های تحریم، کسب و کارها باید استراتژی های خلاقانه، انعطاف پذیر و داده محور را اتخاذ کنند. در این درس، با استناد به تجربیات جهانی و تحقیقات، به برخی از مهم ترین استراتژی های مدیریت در زمان تحریم ، اشاره خواهیم کرد.
ایجاد تنوع در زنجیره تأمین
کسب و کارها می توانند با یافتن تأمین کنندگان جدید در کشورهای غیرتحریمی، وابستگی به منابع خاص را کاهش دهند. شرکت های داخلی در دوران تحریم به سمت تأمین مواد اولیه از کشورهای آسیایی مانند چین، هند و ترکیه روی آورده اند.
تمرکز بر بازارهای داخلی و منطقه ای
تقویت بازار داخلی می تواند وابستگی به صادرات را کاهش دهد. کسب و کارها می توانند با سرمایه گذاری در بازاریابی دیجیتال، توسعه محصولات متناسب با نیازهای محلی و بهبود خدمات پس از فروش، فروش خود را افزایش دهند. برای مثال، شرکت های لبنی ایرانی با تولید محصولات متنوع مانند ماست های طعم دار و پنیرهای محلی، تأثیر تحریم ها را کاهش داده اند.
توسعه بازارهای منطقه ای، مانند کشورهای همسایه، می تواند جایگزین خوبی برای بازارهای بین المللی باشد.
توسعه فناوری های داخلی
تحریم ها می توانند فرصتی برای توسعه فناوری های داخلی باشند. شرکت هایی که در تحقیق و توسعه (R&D) سرمایه گذاری می کنند، می توانند جایگزین هایی برای فناوری های وارداتی ایجاد کنند. برای مثال، در ایران، شرکت های فناوری اطلاعات نرم افزارهای بومی برای مدیریت کسب و کار مانند ERP و CRM توسعه داده اند.
همین رویکرد نه تنها وابستگی به فناوری های خارجی را کاهش می دهد، بلکه ممکن است مزیت رقابتی هم ایجاد کند.
مدیریت مالی خلاقانه
کسب و کارها می توانند از روش های جایگزین مانند ارزهای دیجیتال، تهاتر کالا یا شبکه های مالی غیرمتمرکز برای غلبه بر محدودیت های بانکی استفاده کنند. برای مثال، برخی شرکت های ایرانی از تهاتر کالا با کشورهای همسایه برای تأمین نیازهای خود استفاده کرده اند.
استفاده از فضای بلاکچین و از ارزهای دیجیتال مانند تتر یا اتریوم، اگرچه با ریسک های قانونی و امنیتی همراه است، می تواند راهکاری برای نقل وانتقال مالی باشد.
تقویت برند و ارتباطات
در شرایط تحریم، حفظ اعتماد مشتریان و شرکای تجاری اهمیت زیادی دارد. شرکت ها می توانند با سرمایه گذاری در برندسازی، روابط عمومی و بازاریابی دیجیتال، جایگاه خود را تقویت کنند. استفاده از شبکه های اجتماعی برای ارتباط مستقیم با مشتریان و افزایش آگاهی از برند، به ویژه برای SMEها، مؤثر است.
همکاری و اتحاد استراتژیک شرکتهای داخلی
ایجاد اتحادهای استراتژیک با شرکت های داخلی یا منطقه ای می تواند منابع، دانش و بازارهای جدید را به اشتراک بگذارد. این همکاری ها می توانند شامل مشارکت در تولید، توزیع یا تحقیق و توسعه باشند.
مدیریت ریسک عملیاتی
کسب و کارها باید برنامه های مدیریت ریسک جامعی تدوین کنند که شامل سناریوهای مختلف برای مقابله با تحریم ها باشد. این برنامه ها می توانند شامل ذخیره سازی مواد اولیه، تنوع بخشی به محصولات یا تغییر مدل کسب و کار باشند.
نمونه هایی از شرکت های موفق در تحریم
شرکت هواوی (چین)
هواوی یکی از نمونه های برجسته مدیریت موفق در شرایط تحریم است. پس از تحریم های آمریکا در سال 2019، هواوی با محدودیت های شدید در دسترسی به تراشه های پیشرفته و خدمات گوگل مواجه شد. این شرکت با سرمایه گذاری بیش از 20 میلیارد دلار در تحقیق و توسعه، تراشه های بومی (مانند Kirin) و سیستم عامل اختصاصی (HarmonyOS) را توسعه داد ، هواوی با تمرکز بر بازارهای آسیایی، آفریقایی و اروپای شرقی، فروش خود را حفظ کرد.
شرکت های خصوصی نفتی ایران
شرکت های نفتی ایران در مواجهه با تحریم های بین المللی، استراتژی هایی مانند تهاتر نفت با کالا، استفاده از کشتی های غیررسمی برای صادرات و توسعه بازارهای جدید در آسیا را به کار گرفتند. برای مثال، ایران با ایجاد روابط تجاری با چین و هند، بخشی از بازار صادراتی خود را حفظ کرد.
شرکت های کوچک و متوسط (SMEها) در روسیه
پس از تحریم های سال 2022، SMEهای روسی با مشکلات مالی و زنجیره تأمین مواجه شدند. برخی از این شرکت ها با تمرکز بر تولید محصولات ساده تر و بازارهای داخلی، به فعالیت خود ادامه دادند. برای مثال، یک شرکت تولید پوشاک در مسکو با تغییر زنجیره تأمین به کشورهای غیرتحریمی مانند ترکیه و چین، تولید خود را حفظ کرد.
شرکت های فناوری کوبایی
کوبا، به دلیل تحریم های طولانی مدت آمریکا، نمونه ای از خودکفایی در فناوری است. شرکت های فناوری کوبایی با توسعه نرم افزارهای بومی و استفاده از سخت افزارهای بازیافتی، نیازهای داخلی را تأمین کرده اند.
راهکارهای عملی برای عبور از تحریم توسط مدیران
برای مدیریت مؤثر کسب و کار در شرایط تحریم، مدیران باید رویکردهای عملی و داده محور را اتخاذ کنند. در ادامه، راهکارهای کلیدی ارائه شده است:
تحلیل ریسک مداوم
ارزیابی منظم ریسک های ناشی از تحریم ها و تدوین برنامه های اضطراری برای سناریوهای مختلف.
شبکه سازی منطقه ای
ایجاد روابط قوی با کسب و کارهای محلی و منطقه ای برای کاهش وابستگی به بازارهای بین المللی.
آموزش نیروی انسانی
سرمایه گذاری در آموزش کارکنان برای استفاده از فناوری های بومی و روش های جدید مدیریت.
استفاده از فناوری های نوین
بهره گیری از بلاک چین، هوش مصنوعی و اینترنت اشیا برای بهبود فرآیندهای مالی و عملیاتی.
تنوع بخشی به محصولات
توسعه محصولات جدید برای پاسخ به نیازهای بازارهای داخلی و منطقه ای.
مدیریت نقدینگی
استفاده از ابزارهای مالی مانند تهاتر و ارزهای دیجیتال برای حفظ جریان نقدینگی.
جمع بندی درس
در مدح انعطاف پذیری
مدیریت کسب و کار در شرایط تحریم نیازمند انعطاف پذیری و چابکی است. کسب و کارهایی که بتوانند به سرعت با تغییرات محیطی سازگار شوند، شانس بیشتری برای بقا و رشد دارند. این انعطاف پذیری شامل تنوع بخشی به منابع، استفاده از فناوری های بومی و تمرکز بر بازارهای داخلی و منطقه ای است.
در اهمیت نقش نوآوری
نوآوری در محصولات، خدمات و فرآیندها کلید موفقیت در شرایط تحریم است. شرکت هایی که در تحقیق و توسعه سرمایه گذاری می کنند، می توانند جایگزین هایی برای فناوری ها و منابع محدودشده ایجاد کنند، همان طور که هواوی با توسعه HarmonyOS این کار را انجام داد.
برای اهمیت مدیریت مالی
مدیریت مالی هوشمندانه در شرایط تحریم حیاتی است. استفاده از روش های جایگزین مانند تهاتر، ارزهای دیجیتال یا شبکه های مالی غیرمتمرکز می تواند جریان نقدینگی را حفظ کند و به پایداری کسب و کار کمک کند.
ساخت چشم انداز آینده
تحریم ها، با وجود چالش ها، می توانند فرصتی برای خودکفایی و نوآوری باشند. کسب و کارهایی که از این فرصت ها استفاده کنند، نه تنها در دوران تحریم پایدار می مانند، بلکه می توانند در آینده جایگاه قوی تری در بازارهای جهانی به دست آورند.
